DOKUMENT HISTORYCZNY

Program radomski

Program Polskiej Partii Socjalistycznej,
uchwalony na XXIV Kongresie w Radomiu 2 lutego 1937 r.

Od chwili swego powstania Polska Partia Socjalistyczna prowadzi walkę nieustanną o całkowitą zmianę ustroju społecznego, o wyzwolenie mas pracujących z pęt przemocy i wyzysku.

Polska Partia Socjalistyczna, będąc wyrazicielką potrzeb i dążeń mas pracujących, stawia sobie za cel zniesienie wyzysku i ucisku wszelkiego rodzaju. W łączności z masami pracującymi całego świata, jako członek Socjalistycznej Międzynarodówki Robotniczej, Polska Partia Socjalistyczna dąży do utworzenia Polskiej Rzeczypospolitej Socjalistycznej, z wszystkich ziem polskich złożonej, złączonej z innymi Republikami Socjalistycznymi węzłami stałego pokoju i ścisłej braterskiej współpracy gospodarczej, politycznej i kulturalnej.

Rzeczpospolita Socjalistyczna obejmie środki wytwarzania i komunikacji na własność społeczną i przetworzy państwo z narzędzia ucisku klasowego w organ zbiorowej woli społeczeństwa, nie znającego już podziału na wyzyskiwaczy i wyzyskiwanych.

I

Upadek kapitalizmu

Ustrój kapitalistyczny załamał się, przestał zaspokajać potrzeby społeczeństw. Olbrzymi wzrost sił wytwórczych, ciągły postęp techniczny idą w parze z rosnącą nędzą milionów, z olbrzymim bezrobociem, z ruiną wewnętrznych rynków spożycia. Kapitalizm monopolistyczny, uzależniając całe życie gospodarcze narodów od koncernów i trustów, poddanych z kolei wszechmocnej władzy kapitału finansowego, pogłębił i zaostrzył niesłychanie wszystkie sprzeczności tkwiące od początku u podstawy starego ustroju. W łonie klas posiadających wyodrębniła się osobna warstwa oligarchii wielkokapitalistycznej, która przywłaszcza sobie znaczną część dochodu społecznego, w pogoni za zyskami dodatkowymi – niszczy względny dobrobyt warstw pośrednich, spycha klasę robotniczą, szerokie rzesze włościaństwa, szerokie koła inteligencji pracującej poniżej minimalnego poziomu życiowego, na samo dno beznadziejnej rozpaczy. Kapitał finansowy ma charakter wybitnie międzynarodowy. Opanowując gospodarczo kraje słabsze, wysysa z nich siły twórcze, wyzyskuje ich zasoby i bogactwa naturalne bez planu i bez myśli o jutrze. Fala anarchii gospodarczej zalewa świat. Powstała przepaść pomiędzy wytwórczością a podziałem dóbr. Potrzeby ludzkie nie decydują wcale ani o produkcji, ani o zbycie.

Kryzys gospodarczy wyrosły z tych wszystkich źródeł, utrwalany przez politykę gospodarczą rządów kapitalistycznych, przez politykę, która kurczy coraz to bardziej zamierające rynki wewnętrzne, nie jest już kryzysem przejściowej złej koniunktury; choroba śmiertelna ogarnęła wszelkie ośrodki i sprężyny zasadnicze ustroju, samą zasadę jego organizacji, samą treść jego funkcjonowania. Wahania w napięciu kryzysowym nie zmieniają faktu, że cała światowa gospodarka kapitalistyczna toczy się w dół po równi pochyłej, bezsilna w swoich próbach przezwyciężenia narastających zewsząd trudności, zagrożona przez proces dziejowy budzenia się ras kolorowych i ludów pozbawionych samodzielności z wiekowego snu.

II

Siły klasowe

Okres kapitalizmu monopolistycznego i dyktatury kapitału finansowego nad życiem gospodarczym pociągnął za sobą głębokie przemiany w układzie sił i klas społecznych. Koncentracja kapitałów przybrała inne niż dawniej formy: nie łączy się z rozrostem liczebnym proletariatu, ze stopniowym zanikaniem warstw pośrednich. Wręcz przeciwnie, zachodzą odwrotne procesy rozwojowe.

Obok proletariatu fabrycznego i jego kosztem powstała nowa milionowa warstwa – nieomal klasa społeczna – stałych bezrobotnych, ludzi, którzy nie są już chwilową armią rezerwową przemysłu, lecz zostali na lata całe wyrzuceni poza nawias życia gospodarczego, stali się „ludźmi zbytecznymi” w ramach ustroju kapitalistycznego. Pewien procent proletariuszy powraca na wieś, procent znaczny idzie do drobnego rzemiosła i do drobnego handlu; zanikają fabryki w myśl potrzeb zyskownych karteli: na ich miejsce zjawiają się nowe rzesze chałupników, pędzących żywot straszliwej nędzy.

Drobne rzemiosło i drobny handel przestały być środkiem utrzymania; przeobraziły się w środek wegetacji, wegetacji nędznej i beznadziejnej. Równolegle spada coraz to niżej poziom życiowy mas pracowników umysłowych.

Na wsi rewolucje agrarne lat 1917-1922, bądź legalne, bądź też bezpośrednie, położyły kres, zwłaszcza w Europie Wschodniej i Środkowej, skupianiu wielkich obszarów w rękach klasy ziemian – właścicieli dużych folwarków. Parcelacja poczyniła ogromne postępy bądź w drodze rewolucyjnej, bądź też w drodze ustawowej. Wzrosła liczba drobnych gospodarstw rolnych; wzrosły samowiedza i zdolność organizowania się mas włościańskich. A jednocześnie kryzys ustrojowy kapitalizmu zniszczył po wsiach nawet resztki jakiego takiego dobrobytu, pomniejszył w obliczu wspólnej niedoli różnice klasowe wewnątrz drobnego rolnictwa, zredukował tradycyjną rozbieżność kilkumorgowego gospodarza i najemnego fornala.

Cała ta milionowa masa ludzi – bezrobotni i chałupnicy, włościanie – posiadacze rolni i pracownicy umysłowi, rzemieślnicy, drobni kupcy i robotnicy rolni – znalazła się obiektywnie w położeniu antagonizmu zasadniczego w stosunku do kapitalizmu. Proletariat fabryczny i rolny nie jest już odosobniony w swojej walce zasadniczej ze starym ustrojem: zyskał naturalnego sojusznika w sile wszystkich mas ludowych.

Problem młodzieży nie stał nigdy tak ostro, jak stoi dzisiaj. Dla milionów chłopców i dziewcząt rodzin robotniczych i rodzin włościańskich, dla milionów obdarzonych świadectwami czy dyplomami szkół zawodowych i rzemieślniczych, szkół powszechnych i średnich ogólnokształcących, nawet uczelni wyższych, nie ma miejsca pod słońcem. Nie ma miejsca ani w fabryce, ani na roli, ani w „wolnym zawodzie”, ani w rzemiośle, ani w pracy naukowej, ani w pracy artystycznej. Świat kapitalistyczny nie może i nie umie zapewnić bytu młodym pokoleniom. Rokrocznie coraz to nowe setki tysięcy młodych robotników, chłopów i pracowników umysłowych powiększają zastępy bezrobotnych i półbezrobotnych. Rokrocznie coraz to nowe setki tysięcy opuszczają mury różnych szkół po to, by pozostawać na bruku. Wytworzyła się znowuż milionowa warstwa bezrobotnej i półbezrobotnej młodzieży, pełna sił żywotnych, świadoma własnej krzywdy, przejęta uczuciem buntu i gniewu.

Walka konkurencyjna ze „starszymi” nie rozwiąże zagadnienia; rozwiązać je może tylko wspólny, solidarny wysiłek, zmierzający świadomie i konsekwentnie do zupełnej przebudowy ustroju.

III

Kryzys kulturalny

Załamanie się społeczno-gospodarcze kapitalizmu musiało spowodować z kolei głęboki wstrząs w życiu kulturalnym społeczeństw. Klasy panujące, przegrane historycznie, niezdolne do opanowania grożącej im katastrofy, zatraciły zdolność zasilania kultury nowymi, pozytywnymi wartościami. Zupełnie już wyraźna rola pasożytnicza tych klas w całokształcie gospodarstwa społecznego, egoizm klasowy, tym jaskrawszy i bezwzględniejszy, że obliczony na krótką metę, bezplanowy na dłuższy okres czasu, wszystko to stało się glebą podatną dla rozwoju prądów okrucieństwa i cynicznego oportunizmu w stosunkach między ludźmi, prądów, które rozwinęły się i urosły w wyniku przeżyć i w atmosferze wielkiej wojny. Runęło wiele pojęć i pewników etycznych, które uchodziły za fundament moralności współczesnej. Przyczyniły się do tego walnie kierownictwa kościołów chrześcijańskich, gotowe z reguły na wszelki kompromis, byle osiągnąć lub zachować bezpośrednie korzyści materialne. Tak samo postępują kościoły innych wyznań. W atmosferze spekulacji i życia z dnia na dzień, obojętności na ludzką niedolę, obozów koncentracyjnych i deptanej coraz brutalniej godności człowieka, w atmosferze gwałtów fizycznych i wyzysku zasobów życiowych klas uciskanych – słabną moce twórcze nauki i sztuki.

Państwo faszystowskie, państwo tzw. totalne, „ujednostajniające” w drodze przymusu ideologię całego narodu, stało się narzędziem tej niszczycielskiej roboty. „Wychowanie” skierowano ku nienawiści i wojnie.

IV

Faszyzm

Rozpaczliwe położenie ogólne stało się jednym z głównych źródeł prądu faszystowskiego.

Faszyzm jest narzędziem w rękach oligarchii wielkokapitalistycznej, jest zarazem, jako ruch masowy, wyrazem buntu warstw tzw. pośrednich, buntów bezrobotnych i półbezrobotnych, młodej inteligencji i wszelkich grup zdeklasowanych przeciwko otaczającej rzeczywistości. Ten bunt mógł być skierowany – wskutek rozmaitych okoliczności i pod wpływem rozmaitych czynników – na drogę „radykalizmu” skrajnie reakcyjnego, wrogiego klasie robotniczej i ruchowi socjalistycznemu. Faszyzm reprezentuje najbardziej prymitywną, wulgarną ideologię nacjonalizmu, nienawiści rasowej oraz imperializmu, reprezentuje podniesione do setnej potęgi wszelkie objawy okrucieństw, sadyzmu, zdziczenia w życiu kulturalnym gasnącego ustroju. Faszyzm unicestwia wolność i demokrację przy użyciu gwałtu.

Klasa robotnicza, osłabiona od wewnątrz przez bezgranicznie lekkomyślną taktykę komunizmu, nie zdołała w wielu krajach przeciwstawić prądowi faszystowskiemu skutecznego, czynnego oporu. Oligarchia wielkokapitalistyczna, zmierzająca do podporządkowania sobie całkowicie aparatu państwowego, uważająca słusznie demokrację parlamentarną za przeszkodę zasadniczą na tej drodze, wzięła z punktu prądy faszystowskie pod swoje skrzydła opiekuńcze. Za kulisami sztabów faszystowskich umieściły się wielkie banki, koncerny przemysłowe, organizacje wielkich właścicieli ziemskich. Kapitał finansowy ujął z ukrycia ster we własne dłonie. Możnowładcy kapitału poświęcili bez trudu całe poczucie prawa w społeczeństwie, byle odrzucić wstecz pochód socjalizmu, byle przerwać bieg rozwoju demokratycznego. Musieli podzielić korzyści władzy z nową oligarchią biurokratyczną dyktatur. Musieli uznać głos państwa faszystowskiego i partii rządzącej w niektórych dziedzinach gospodarki. Za tę cenę utrwalili, jak sądzą, same podstawy starego ustroju, zakuli klasę robotniczą w kajdany, jakich nie znała od stuleci, powstrzymali gwałtem koło historii, ocalili zyski, dochody, procenty.

Nastąpiło w rezultacie niebywałe zaostrzenie przeciwieństw klasowych, które w krajach opanowanych przez dyktatury faszystowskie przeobraziły się w nieprzerwaną wojnę domową, prowadzoną przez faszyzm z największą zaciekłością, a zdążającą z jego strony do fizycznego zniszczenia zorganizowanych przez Socjalizm sił klasy robotniczej, w pierwszym zaś rzędzie partii socjalistycznych oraz ich działaczy.

Ale dyktatura faszyzmu nie rozwiązała – bo rozwiązać nie mogła – żadnego z wielkich zagadnień trapiących ludzkość. Katastrofa ideowa i praktyczna faszyzmu jest dzisiaj faktem dokonanym. Dyktatury nie opanowały kryzysu. Odebrały ludziom wolności i prawo, nie przyniosły im w zamian dobrobytu ani chociażby pomniejszenia nędzy lub zwiększenia pewności losu. W tych warunkach rządy faszystowskie skierowują coraz to wyraźniej całą swoją demagogię i lwią część swego wysiłku na teren polityki zagranicznej, awanturniczej i prymitywnie, brutalnie imperialistycznej, a wzmagającej niebezpieczeństwo nowej wojny światowej. Plany wojenne faszyzmu jako prądu międzynarodowego, hitleryzmu przede wszystkim, zagrażają bezpośrednio bytowi Polski Niepodległej oraz szeregu państw innych. Polska Partia Socjalistyczna, stojąc, jak zawsze stała, na stanowisku obrony i utrwalenia Niepodległości, uważa tym bardziej za konieczne, by w okresie, gdy niebezpieczeństwo ze strony przede wszystkim państw faszystowskich rośnie nieustannie, Polska miała zapewnione środki obrony dla odparcia ataków z zewnątrz.

V

Ruch socjalistyczny

Polska znalazła się jednak – wbrew własnym interesom życiowym – w orbicie, w łożysku prądu faszystowskiego. Wszelkie zasadnicze cechy dążeń i systemów faszyzmu posiadają swoje odbicie – w formach rozmaitych – i w rzeczywistości polskiej. Obóz „sanacyjny” stanowi jedną z tych form; obóz „sanacyjny” usiłuje zamknąć całe polskie życie polityczne w ramach aparatu biurokratycznego i walk wzajemnych różnych grupek i klik warstwy rządzącej. Obóz tzw. narodowy naśladuje niewolniczo idee i sposoby działania hitleryzmu, usiłując je zaszczepić w masach społeczeństwa polskiego.

Zadanie naczelne Polskiej Partii Socjalistycznej polega więc na powstrzymaniu postępów prądu faszystowskiego w Polsce. Ale rozwój stosunków społecznych, kryzys gospodarczy i kryzys kulturalny kapitalizmu posunęły się już tak daleko naprzód, katastrofa nadchodzi tak szybkimi kroki, że upadek systemów faszystowskich i półfaszystowskich oznaczać musi wszędzie początek nowej epoki dziejowej, epoki twórczej Rewolucji Społecznej, wielkiej, planowej przebudowy całego ustroju. Pełnię władzy w państwie winny objąć te siły kraju, które są zdolne do podjęcia olbrzymiego trudu, które będą miały odpowiednią świadomość, odpowiednią energię i wytrwałość.

Polska Partia Socjalistyczna, broniąc na każdym kroku resztek istniejących jeszcze swobód demokratycznych i zdobyczy mas pracujących z pierwszych lat po odzyskaniu Niepodległości, walcząc o odzyskanie powszechnego, równego, tajnego, bezpośredniego i stosunkowego prawa wyborczego, przeciwstawia całej sytuacji dzisiejszej hasło Rządu Robotniczo-Włościańskiego, wyrażające ideę, że cała władza przechodzi do rąk mas pracujących miast i wsi, że Polska zrywa ostatecznie i nieodwołalnie z tendencjami faszystowskimi, że wyzwala się z jarzma gospodarki kapitalistycznej i wkracza na nowy dziejowy szlak gospodarki planowej, prowadzącej do ustroju socjalistycznego.

Stworzenie potężnego ruchu masowego jest drogą jedyną, wiodącą do celu. Ten ruch masowy ogarnąć musi wszystkie klasy i warstwy społeczne, których potrzeby i dążenia nie mogą być zaspokojone w ramach kapitalizmu, których pozycja w społeczeństwie jest obiektywnie antykapitalistyczna, chociaż świadomość zbiorowa nie zawsze nadąża za gorączkowym tempem rozwoju społecznego.

W tym stanie rzeczy ruch socjalistyczny nie jest już ruchem wyłącznie lub prawie wyłącznie proletariackim. Skupił znaczne odłamy włościaństwa oraz inteligencji pracującej, ogarnął bezrobotnych, ku niemu zwracają się nadzieje dużych grup młodzieży. Ruch socjalistyczny, nauczony krwawymi doświadczeniami lat ubiegłych, stoi teraz wobec jednego z głównych zagadnień epoki, wobec walnej rozprawy z faszyzmem o podstawę społeczną faszyzmu. Wyrwanie mu tej podstawy oznacza zarazem złamanie mocy i rozmachu prądu faszystowskiego.

VI

Rola proletariatu

Rola proletariatu uległa w ten sposób pewnemu przeobrażeniu. Klasa robotnicza to dziś przede wszystkim awangarda wszelkich mas ludowych. Awangarda, nawykła – wskutek warunków życia i pracy – do zbiorowego, solidarnego wysiłku, do walk niesłychanie ofiarnych, do bohaterstwa w obronie wspólnej sprawy. W rozprawie decydującej socjalizmu z faszyzmem o władzę, w rozprawie o to, kto zdobędzie dla swojej idei milionowe rzesze warstw pośrednich i zdeklasowanych, kto skupi przy sobie cały rozmach niezadowolenia i pragnienia zmiany, tkwiący głęboko we wszystkich społeczeństwach, rozstrzygnie energia i ofiarność proletariatu, klasy społecznej, która nie ma nic do stracenia, a wszystko ma do zdobycia. Od zrozumienia przez klasowy obóz robotniczy tej nowej jego ogromnej roli historycznej, od umiejętności bratniego współdziałania z masami włościańskimi i innymi warstwami obiektywnie antykapitalistycznymi zależy los najbliższej przyszłości świata, w Polsce – zależy los najbliższej przyszłości kraju. Solidarna wspólna akcja Polskiej Partii Socjalistycznej i klasowych związków zawodowych odgrywa tu rolę decydującą.

VII

Rząd robotniczo-chłopski

Hasło Rządu Robotniczo-Chłopskiego i objęcia przezeń pełni władzy w państwie stanowi dla PPS warunek niezbędny dla spełnienia zadania naczelnego, tj. dla przebudowy społecznej w interesie mas pracujących. Zmiana ustroju nie dokona się inaczej niż pod kierunkiem planowej, konsekwentnej i bezwzględnie zdecydowanej polityki państwowej. Tylko silna władza państwowa może przełamać skutecznie opór ze strony klas dzisiaj panujących, przełamać ponowne próby cofnięcia wstecz biegu zdarzeń, zlikwidować szybko skutki rządów faszystowskich tam, gdzie one przedtem istniały.

Rząd Robotniczo-Chłopski, będąc wyrazicielem woli i interesów mas pracujących, zostanie stworzony na podstawach gwarantujących tym masom wpływ na losy państwa. Rząd ten po przełamaniu oporu sił reakcji i faszyzmu wszelkimi rozporządzalnymi środkami, gdyby nawet one musiały w okresie przejściowym przybrać charakter czasowej dyktatury, zapewni masom wolność i najszerszy samorząd, autonomię mniejszościom zamieszkującym zwarte terytoria kraju, demokratyzację administracji państwowej, sądownictwa przez uzależnienie władz administracyjnych i sądowniczych od czynnika wyborczego. Rząd Robotniczo-Chłopski dla uniemożliwienia wszelkich prób kontrrewolucji oraz dla zapobieżenia wszelkim próbom najazdu z zewnątrz zapewni państwu potrzebną siłę zbrojną, związaną jak najściślejszym przymierzem z masami robotniczymi i chłopskimi.

VIII

Plan przebudowy

Plan przebudowy musi wychodzić z zasady:

a) obalenia raz na zawsze przywilejów klasowych szlachty, fabrykantów i bankierów;
b) wywłaszczenia bez odszkodowania wielkiej własności obszarniczej, łącznie z dobrami kościelnymi, i oddania ziemi tym, którzy na niej pracują – w myśl programu rolnego Partii;
c) wywłaszczenia i uspołecznienia wielkich warsztatów pracy i wielkiej własności w miastach, będącej dziś narzędziem wyzysku i niewoli mas pracujących;
d) złamania władzy kapitału finansowego nad życiem gospodarczym, szczególnie nad wymianą wewnętrzną i zewnętrzną; przejęcia agend kapitału finansowego przez władzę państwową z powołaniem do współodpowiedzialności i współkierownictwa w pierwszym rzędzie organizacji spółdzielczej konsumentów i producentów. Zasadą naczelną organizacyjną planu przebudowy musi być udział wszystkich zorganizowanych i twórczych sił społeczeństwa pracującego i odrzucenie dotychczasowych form upaństwowienia warsztatów produkcji jako form uzależnienia mas robotniczych od aparatu urzędniczego państwa, a w konsekwencji nowego ujarzmienia i wyzysku.

A. W dziedzinie finansowo-kredytowej:

Uspołecznienie systemu finansowo-kredytowego; upaństwowienie banków; monopol dla państwowego banku emisyjnego w zakresie dostarczania życiu gospodarczemu środków obrotowych w ilości odpowiadającej potrzebom produkcji i rzeczywistym potrzebom społecznym; uspołecznienie kredytu i rozdział kredytów nie z punktu widzenia zysku bankowego, lecz ze stanowiska racjonalnej gospodarki społecznej.

B. W dziedzinie handlu zagranicznego

Całkowity monopol państwowy w wymianie towarowej i walutowej z innymi państwami.

C. W dziedzinie przemysłu:

Uspołecznienie gałęzi przemysłu stanowiących podstawę gospodarstwa narodowego, warunek obrony kraju, niezbędnych dla gospodarki planowej.

Zarówno w zakładach przejętych przez państwo, gminę czy spółdzielnię wytwórczą, jak i w tych, które pozostaną we władaniu prywatnym, zostanie wprowadzona demokracja wewnętrzna, udział przedstawicielstwa zorganizowanych zawodowo robotników i pracowników w kierownictwie, w kontroli i w układzie stosunków administracyjnych zakładu lub grupy zakładów, w przestrzeganiu ustalonych warunków płacy i pracy. Położony będzie kres rabunkowej gospodarce obcego kapitału, gospodarce obliczonej na wyciągnięcie z Polski jak największych zysków bez względu na interesy i na potrzeby kraju oraz jego ludności.

D. W dziedzinie komunikacji:

Uspołecznienie wszelkich środków komunikacji posiadających znaczenie publiczne.

E. W dziedzinie rzemiosła:

Zachowanie samodzielności gospodarczej drobnych warsztatów rzemieślniczych; zapewnienie im stałego dostarczania surowca, trwałego zbytu wytwarzanych przez nie towarów w ramach gospodarki planowej; oddłużenie rzemiosła; popieranie spółdzielczości rzemieślniczej, zniesienie chałupnictwa.

F. W dziedzinie handlu:

Uspołecznienie handlu hurtowego; rozwój i popieranie spółdzielczości we wszelkich formach jako jedynej prawidłowej organizacji rozdziału towarów pomiędzy ludnością oraz kontaktu producenta ze spożywcą; drobny handel, stanowiący warsztat pracy osobistej, zostanie wciągnięty do planowego gospodarowania towarami w drodze odpowiedniej polityki uspołecznionego handlu hurtowego, odpowiedniej polityki kredytowej i podatkowej. Plan przebudowy ustroju społeczno-gospodarczego Polski łączy się nierozerwalnie z wielkimi zadaniami dziejowymi: zapewnienia ludzkiej pracy i ludzkiemu zdrowiu należytej ochrony, wprowadzenia młodych pokoleń do twórczego wysiłku gospodarczego i kulturalnego, przełamania bezrobocia, dźwignięcia kultury i etyki społeczeństwa.

Polska Partia Socjalistyczna stawia tu – w ramach planu – szereg zasad podstawowych, które z jednej strony stanowią warunek umożliwiający wprowadzenie planu w życie, z drugiej strony zaś – bez realizowania planu nie mogłyby być same w pełni urzeczywistnione.

1. Ochrona pracy i zdrowia człowieka

Skrócenie czasu pracy, przynajmniej do 6 godzin dziennie, w granicach potrzeb społecznych i wymagań produkcji bez obniżenia płacy zarobkowej.

Ustalenie minimalnej płacy zarobkowej. System pełnego zabezpieczenia człowieka pracującego na wypadek choroby, utraty pracy, nieszczęśliwego wypadku przy pracy, kalectwa, zabezpieczenie na starość.

System ubezpieczeniowy będzie oparty pod względem organizacyjnym o zasadę demokratycznego samorządu ubezpieczonych.

Specjalna ochrona pracy kobiet; ochrona macierzyństwa; zapewnienie kobietom prawa do pracy na równi z mężczyznami.

Wszystkim ludziom pracy zagwarantowane będzie prawo zrzeszania się w organizacjach zawodowych, spółdzielczych, oświatowych itp.

Prawo o płatnych urlopach będzie rozszerzone; zostaną zorganizowane w sposób celowy wczasy robotnicze i pracownicze.

Zostanie zapewniona młodocianym możność kształcenia się zawodowego w warsztatach pracy i w szkołach zawodowych w granicach ustalonego dnia pracy.

Zakaz pracy dzieci do 16 lat.

Zapewnienie bezpieczeństwa pracy i higieny pracy przy zachowaniu zasady równej oceny pracy kobiet zarówno w zakresie płacy, jak i w zakresie dostępu do kierowniczych stanowisk w zakładach pracy.

Wszystkie te zasady winny być zastosowane w odpowiedni sposób tak samo w przemyśle, jak i w rolnictwie, w rzemiośle i handlu, w środkach komunikacji, w urzędach i biurach państwowych czy samorządowych. Organizacje zawodowe robotnicze i pracownicze, zrzeszenia drobnych rolników, zrzeszenia rzemieślników i drobnych kupców, stowarzyszenia spółdzielcze będą pociągnięte wraz z organami władzy państwowej i zrzeszeniami lekarskimi do wprowadzenia w życie i do przestrzegania wszelkich przepisów dotyczących ochrony pracy i zdrowia człowieka. We wszystkich zakładach pracy powołane będą rady załogowe dla regulowania wewnętrznych stosunków zakładu.

2. Walka z bezrobociem

Gospodarka planowa sama przez się, a tym bardziej oparta o zasady skrócenia czasu pracy, ochrony pracy i rzeczywistego zabezpieczenia wszystkim starości oraz inwalidztwa, umożliwia już wciągnięcie do procesu gospodarczego nowych, wielkich rzesz ludzkich. Uspołecznienie systemu finansowego w ramach całości planu umożliwia odbudowę gospodarczą i kulturalną kraju, nie tylko odbudowę, ale i rozbudowę. Plan pociąga za sobą:
•    wielkie roboty publiczne inwestycyjne;
•    nowe linie kolejowe, nowe drogi, planową rozbudowę miast i miasteczek, szeroki kredyt dla budownictwa wiejskiego;
•    motoryzację i elektryfikację kraju;
•    rozbudowę sieci szkolnej oraz wszelkich instytucji kulturalnych i wychowawczych;
•    rozbudowę istniejących oraz tworzenie nowych gałęzi przemysłu. Ten wielki wysiłek stworzy warunki dla wprowadzenia młodych pokoleń do wszelkich dziedzin twórczości ludzkiej w Polsce.

IX

Program rolny

PPS jako partia mas pracujących w mieście i na wsi, stwierdzając zgodność interesów chłopów i robotników, walczy o obalenie obecnego ustroju społeczno-gospodarczego i zaprowadzenie ustroju socjalistycznego, w którym produkcja będzie miała na celu stworzenie powszechnego dobrobytu.

Nowy ustrój wymaga gruntownej przebudowy zasad gospodarki we wszystkich dziedzinach, przede wszystkim uspołecznienia fabryk, hut kopalń i banków oraz wywłaszczenia wielkich obszarów rolnych.

Chcąc obalić gospodarkę kapitalistyczną PPS nie ma zamiaru wywłaszczać drobnych gospodarstw rolnych, lecz dążąc do całkowitego zniesienia ucisku i wyzysku – walczy o przebudowę ustroju rolnego na następujących zasadach:

Przede wszystkim obszarnicza wielka własność rolna oraz majątki fundacyjne i martwej ręki wraz z inwentarzem żywym i martwym zostaje wywłaszczona bez odszkodowania.
Robotnicy rolni oraz chłopi bezrolni i małorolni zostaną nadzieleni ziemią. W tym celu wywłaszczone ziemie orne, łąki i pastwiska zostaną użyte:
a) na upełnorolnienie gospodarstw małorolnych,
b) na utworzenie nowych gospodarstw dla robotników rolnych oraz bezrolnych chłopów.
Niewielka liczba wzorowych gospodarstw zbożowych i hodowlanych oraz przedsiębiorstwa przemysłowo-rolne, wraz z niezbędnymi dla ich prowadzenia obszarami ziemi, pozostaną w zarządzie państwowym (na zasadach gospodarki społecznej) lub będą wydzierżawione spółdzielniom chłopskim.
Prócz tego ziemie niektórych wywłaszczonych folwarków, położonych w bezpośrednim sąsiedztwie większych miast, mogą być częściowo lub w całości przekazane zarządom miejskim dla celów rozbudowy i użyteczności publicznej.
Wywłaszczone lasy zachowuje państwo we własnym zarządzie. Państwo będzie zobowiązane prowadzić gospodarkę leśną z najszerszym uwzględnieniem potrzeb budowlanych, opałowych itp. gmin oraz ludności wiejskiej.
Wywłaszczany inwentarz żywy i martwy, który nadaje się do gospodarki chłopskiej, zostanie przekazany nowo utworzonym gospodarstwom, a w miarę możności także gospodarstwom nieupełnorolnionym. Inwentarz martwy, nadający się tylko do wielkich gospodarstw, będzie oddany majątkom państwowym lub też spółdzielniom chłopskim.
Zabudowania dworskie przeznacza się na cele społeczne, a więc na: szkoły
(rolnicze i powszechne), przedszkola, żłobki, domy ludowe itd.
Dążąc do wzrostu wydajności ziemi i pracy, otoczy się specjalną opieką wszelkie spółdzielnie chłopskie: uprawy roli, narzędzi, wytwórcze, spożywcze, zbytu, kredytowe i inne, oparte jednak na dobrowolnej przynależności członków. Będą one zatem korzystać z ulg podatkowych, kredytów na postawienie budynków, na kupno inwentarza martwego, jak maszyn, wagonów chłodni, samochodów chłodni, oraz ze wszelkich możliwych udogodnień gospodarczych. Spółdzielnie będą miały również pierwszeństwo do korzystania z sieci spichrzów, rzeźni i chłodni, pobudowanych przez państwo.
Aby znieść spekulację zbożową po żniwach i na przednówku i ustalić stałą i słuszną cenę zboża, wprowadzona będzie jednolita organizacja handlu zbożem, oparta o spółdzielnie rolnicze. Ceny produktów przemysłowych będą dostosowane do cen płodów rolniczych.
W gminach, które sobie tego życzą, zostaną przeprowadzone melioracje i komasacje na koszt państwa.
Państwo będzie popierać wszelkimi siłami wzrost wydajności ziemi przez: a) instruktorów rolnych, b) szeroko rozgałęzioną sieć szkół i kursów rolniczych, c) stacje doświadczalne, d) organizację sieci stacji rozpłodowych, e) ułatwioną dostawę na dogodnych warunkach kredytowych ziarna siewnego, nasion i nawozów sztucznych, walki z zarazami bydlęcymi i roślinnymi.
Aby zapewnić stałą pracę wszystkim mieszkańcom wsi, dla których może nie wystarczyć ziemi, zostaną zorganizowane roboty publiczne, a więc budowa kolei żelaznych, szos, mostów, kanałów żeglownych i spławnych, obwałowanie i regulacja rzek, osuszanie rzek, błot, zalesianie nieużytków, budowa szkół, szpitali i domów mieszkalnych na wsi i w mieście.
Zaległe podatki, obciążające gospodarstwa chłopskie, zostaną skreślone. Podatki będą zreformowane tak, że zamiast wielu podatków bezpośrednich będzie wprowadzony jeden. Gospodarstwa rolne do 5 ha ziemi średniej jakości będą wolne od podatków. Większe gospodarstwa będą płaciły podatek progresywnie w zależności od posiadanego obszaru.
Długi obciążające małe gospodarstwa chłopskie, a powstałe z kupna ziemi parcelowanej lub z pożyczek lichwiarskich, zostaną skreślone. Długi powstałe z działów rodzinnych i spadkowych będą uregulowane w sposób sprawiedliwy dla obu stron. Wszelkie inne długi będą rozłożone na długoletnie spłaty przy niskim oprocentowaniu.
Ubezpieczenia od ognia i od klęsk żywiołowych oparte będą o powszechny udział chłopów, niską składkę i rzeczywiste odszkodowanie, równe stratom.
Ludność wsi objęta zostanie ubezpieczeniem: na wypadek choroby, od wypadków, niezdolności do pracy i na starość.

X

Dźwiganie nowej kultury

Trzecią zasadą społeczną planu przebudowy, a zarazem warunkiem jego wykonalności jest nieskrępowana samowolą jednostki lub grupy rządzącej wolność twórczości naukowej i artystycznej, gwarancja praw człowieka, powołanego w epoce przełomu dziejowego do wielkich obowiązków i do wielkich ofiar, idąca w parze ze wzrastającym stale czynnikiem solidarności zbiorowej w kulturze społeczeństwa.

Tylko człowiek niezależny duchowo, nie zdany na łaskę i niełaskę niczyjej samowoli, może wykrzesać z siebie moc charakteru i entuzjazm, niezbędne dla świadomego twórcy dziejów. Tylko myśl pracująca swobodnie otwiera przed ludzkością nowe szlaki. Tylko sztuka samodzielna, wyrosła z istotnej potrzeby wewnętrznej artysty, zasługuje na miano sztuki prawdziwej. Wszystkie te czynniki razem wzięte mogą dopiero wpłynąć pozytywnie na ustalenie etyki zbiorowej w życiu społecznym.

PPS stwierdza równe prawa do wolności politycznej, społecznej i gospodarczej zarówno mężczyzn, jak kobiet: niezależność twórczej myśli rozwijać się może tylko w społeczeństwie, które w imię nowej kultury otoczy prawdziwą opieką jednostkę i rodzinę, wprowadzając:

reformę prawa małżeńskiego, opartą o zasadę utrzymania rodziny jako komórki społecznej, budowanej przez mężczyznę i kobietę za ich obojga zgodą, ze stosowaniem także i ślubów cywilnych;
prawo o rozwodach, regulujące bardzo surowo obowiązki małżonków rozwiedzionych wobec dzieci i wobec tego z małżonków, który pozostałby wskutek rozwodu bez należnych mu środków utrzymania;
prawdziwą i skuteczną opiekę Państwa i gminy nad macierzyństwem i nad dzieckiem.

XI

Wolność sumienia

Polska Partia Socjalistyczna uznaje wolność sumienia za jedno z najbardziej podstawowych praw obywatela w państwie. Prawo to zawiera w sobie cały stosunek ruchu socjalistycznego do wierzeń i przekonań religijnych.

Religia stanowi sprawę istotnie wewnętrzną, istotnie osobistą jednostki. Państwo nie wkracza w tę dziedzinę tak długo, dopóki organizacje religijne, kościoły przede wszystkim, nie stają się – wbrew swemu powołaniu – narzędziem walk społeczno-politycznych, dopóki nie wkraczają one – odwrotnie – na teren życia społeczno-politycznego. Polska Partia Socjalistyczna wysuwa w tym zakresie dwie zasady:

oddzielenie kościoła od państwa;
bezwzględne odsunięcie się kościołów i stowarzyszeń religijnych od udziału w tym charakterze w walce społeczno-politycznej.

XII

Ustrój polityczny państwa

Polska Partia Socjalistyczna, uznając bezpośrednie uczestnictwo mas pracujących w budowaniu nowego ustroju i w kierowaniu polityką państwową za podstawę swojej ideologii i za warunek urzeczywistnienia planu przebudowy, zmierza stale i niezmiennie do realizacji pełnej demokracji politycznej w organizacji wewnętrznej państwa ludowego, tym bardziej zaś w organizacji tworzącej się Rzeczypospolitej Socjalistycznej. Niezależnie od środków przejściowych, które mogą być narzucone przez bieg wypadków, Polska Partia Socjalistyczna uznaje zasady następujące jako podwaliny niezbędne państwowego ustroju politycznego:

istotne gwarancje praw jednostki, wolności prasy, stowarzyszeń i zgromadzeń;
przedstawicielstwo ludowe, powołane w drodze pięcioprzymiotnikowego prawa wyborczego, i kontrola przedstawicielstwa ludowego nad rządem i jego działalnością;
zanim nowy plan organizacji obrony, oparty o zasadę powszechnego uzbrojenia ludu, będzie mógł być wprowadzony w całej pełni w życie, siła zbrojna Rzeczypospolitej musi mieć zapewnione wszelkie warunki, potrzebne dla obrony granic; związek najściślejszy armii z ludem jest tu warunkiem najistotniejszym;
demokratyczny i rozporządzający dużymi uprawnieniami samorząd terytorialny wojewódzki, powiatowy i gminny;
rzeczywistą niezależność wymiaru sprawiedliwości. W zakresie wymiaru sprawiedliwości Polska Partia Socjalistyczna wysuwa takie żądania:
zniesienie kary śmierci i kary więzienia dożywotniego;
rozbudowa sądów przysięgłych, jako pierwowzoru sądownictwa ludowego z udziałem przedstawicieli społeczeństwa;
bezwzględny zakaz kar hańbiących i połączonych z udręczeniami fizycznymi oraz pracy przymusowej w warunkach szkodliwych dla zdrowia;
rozbudowa osobnego sądownictwa dla nieletnich;
prawo każdego oskarżonego do obrony przed każdym właściwym sądem.

XIII

Sprawa narodowościowa

Polska Partia Socjalistyczna widzi we wspólnocie narodowo-kulturalnej fakt historyczny, który odgrywał zawsze, odgrywa tak samo i dzisiaj rolę olbrzymią. Każdy naród ma prawo niewątpliwie do pełnej niepodległości państwowej na własnej ziemi. Ale linie graniczne obszarów etnograficznych nie przechodzą prawie nigdzie w sposób jasny i stały, nie pokrywają się najczęściej z liniami granic państwowych. Narody sąsiadujące ze sobą przenikały się wzajemnie od wieków. Powstały wielkie terytoria o ludności mieszanej. Toczą się na nich walki narodowościowe; stąd powstają także źródła zatargów międzypaństwowych i wojen.

W rozbudowanym ostatecznie w skali międzynarodowej ustroju socjalistycznym wszelkie spory graniczne między Republikami Socjalistycznymi będą rozstrzygane w drodze samookreślenia ludności bezpośrednio zainteresowanej. Rozwiązanie zaś sprawy narodowościowej w granicach jednego państwa jest wykonalne i dziś, przez konsekwentne wprowadzenie w życie:

a) zupełnego równouprawnienia wszystkich obywateli państwa bez różnicy narodowości i wyznania;
b) autonomii terytorialnej dla obszarów o zwartej większości tych narodów, które stanowią w całym państwie mniejszość, oraz dla obszarów mieszanych narodowościowo;
c) autonomii narodowo-kulturalnej dla mniejszości rozsianych po całym państwie.

XIV

Oświata

Wysiłku osobnego na skalę ogromną wymagać musi sprawa oświaty. Wielkie prace inwestycyjne w ramach planu przebudowy umożliwią pokrycie kraju siecią szkół i uczelni, odpowiadającą rzeczywistym potrzebom. Ale realizacja prawdziwej oświaty powszechnej jest niewykonalna bez wprowadzenia w życie w całej pełni:

obowiązku powszechnego, jednolitego, świeckiego nauczania w języku dzieci;
nauczania bezpłatnego w szkołach i uczelniach wszelkich stopni i wszelkich rodzajów;
oparcia ustroju szkolnictwa na wysoko zorganizowanej ośmioletniej szkole powszechnej;
zabezpieczenia dzieciom i młodzieży bytu w czasie trwania nauki;
szeroko rozgałęzionego systemu pomocy dla młodzieży prowadzącej studia wyższe, zwłaszcza fachowe; dostarczania niezamożnym przyborów szkolnych, posiłku, itd., zwłaszcza w szkołach powszechnych;
popierania oraz prowadzenia przez państwo i samorządy instytucji oświaty pozaszkolnej, które są samodzielnym dziełem własnej kulturalnej twórczości mas pracujących;
budownictwa szkół odpowiadających wymaganiom pedagogiki, higieny i estetyki;
wysokiego poziomu wykształcenia nauczycieli wszystkich stopni.

XV

Socjalizm

Na podstawie takiej analizy rzeczywistości dziejowej, na podstawie tego programu Polska Partia Socjalistyczna skupia i organizuje masy pracujące Polski, nadaje ich dążeniom i walkom codziennym świadomy, celowy kierunek. Zdobycie władzy w państwie umożliwi wykonanie przebudowy ustroju.

Socjalizm przestał być tylko celem, stał się zadaniem praktycznym. Niesie on ze sobą ludziom nieograniczone możliwości pochodu naprzód ku najdumniejszym ideałom ludzkości. Zwycięstwo Socjalizmu oznacza wyzwolenie całej ludzkości. Socjalizm stworzy nie tylko nowy ustrój gospodarczy i społeczny, ale także wyższą kulturę i wyższą moralność wolnego człowieka.