Autorem artykułu jest Bogdan Chrzanowski, Przewodniczący OKR Polskiej Partii Socjalistycznej w Piotrkowie Trybunalskim
Witalis Zygmunt Zaremba urodził się 28 kwietnia 1895 roku w Piotrkowie Trybunalskim na Krakowskim Przedmieściu i ulicy Przedborskiej. Pochodził z rodziny ziemiańskiej. Jego ojciec Ezachiel Leon Zaremba był podpułkownikiem w armii carskiej. Po ukończeniu służby uzyskał wysoką emeryturę, która pozwoliła na wykształcenie synów. Matka Zygmunta Zaremby, Katarzyna z Hajczewskich, wywodziła się z rodziny powstańców styczniowych. Jak przekazał we „Wspomnieniach” tow. Zygmunt, poważny wpływ na światopogląd i osobowość wywarł jego dziadek wuj Adamczewski, uczestnik powstania styczniowego.
W okresie dzieciństwa młodego Zaremby nastąpił okres rusyfikacji polskiego społeczeństwa przez władze carskie. Opór przeciwko rusyfikacyjnej polityce caratu w Królestwie Polskim stawiała m. in. inteligencja. Stąd w domach polskich w warunkach ścisłej konspiracji organizowane było nauczanie historii Polski i literatury ojczystej zakazanej przez władze carskie.
W 1904 roku młody Zaremba został przyjęty do klasy wstępnej piotrkowskiego gimnazjum rządowego męskiego po zdaniu egzaminu. Od najmłodszych lat otoczony był młodymi wówczas socjalistami. W domu Zarembów odbywały się spotkania młodzieży gimnazjalnej. Czołowymi przedstawicielami nurtu Polskiej Partii Socjalistycznej na tych spotkaniach byli: Teofil Wojeński, późniejszy działacz Związku Nauczycielstwa Polskiego, po II wojnie światowej prezes i redaktor naczelny „Głosu Nauczycielskiego”; Wiktor Pacek, należący do grupy tzw. „Seniorów”, bo był studentem uniwersytetu; Tadeusz Szpotański, publicysta i pedagog zmarły w 1914 roku po ucieczce z Pawiaka; jego brat Kazimierz Szpotański – pionier przemysłu elektronicznego w Polsce; oraz Kazimierz Kuczewski. Do tzw. pokolenia średniego należeli: Ewaryst Karyś, Bolesław Dratwa (zginął w powstaniu warszawskim), Marian Bąkowski – wszyscy będący po maturze. Poziom gimnazjalistów reprezentowali: Marian Nowicki, późniejszy członek Rady Naczelnej PPS i poseł na Sejm RP, Wiesław Nowicki oraz Tadeusz Żarski, późniejszy działacz komunistyczny, poseł na Sejm RP z ramienia KPP zamordowany na rozkaz oprawcy Stalina w Związku Radzieckim. Konspirantami byli także Stanisław i Bronisław Kuczewscy, Tadeusz Puszczyński (serdeczny przyjaciel Grota-Roweckiego), a także siostry Bożena i Stefania Czerwińskie.
1 lutego 1905 roku młodzież gimnazjalna rozpoczęła strajk szkolny. Ponieważ w komitecie strajkowym brał aktywny udział Leon Zaremba, brat Zygmunta, również Zygmunt przystąpił do strajku. Rok później wstąpił do Związku Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej pozostającego pod wpływami Polskiej Partii Socjalistycznej.
Zaremba jako młodociany radykał nie ukrywał swego wolnomyślicielskiego stanowiska, co poskutkowało oceną niedostateczną z religii. Uczestnictwo w strajku 1905 roku i ocena niedostateczna z religii spowodowała że wraz z innymi uczniami walczącymi o polską szkołę młody socjalista został relegowany z gimnazjum. Jak wspomina sam Zaremba: „Bardziej odpowiadało mi przyjęcie od Chrystusa szlachetnych i pięknych elementów jego nauki, które również w życiu współczesnym reprezentował dla mnie socjalizm. Nie doszedłem więc do zasadniczego negowania religii, ale związane z nią obrządki stały się dla mnie obce”.
Usunięci uczniowie, wśród nich Zygmunt Zaremba, podjęli naukę na tajnych kompletach organizowanych przez nauczycieli-patriotów, co pozwoliło im podjąć naukę w prywatnej szkole polskiej inż. Jacobsona. Zygmunt Zaremba, figurujący pod imieniem Witalis, skończył trzy lata gimnazjum bez większych sukcesów. Powtarzał czwartą klasę na skutek opuszczania lekcji. W 1909 roku wraz z bratem Leonem kontynuował naukę w gimnazjum Chrzanowskiego w Warszawie.
Będąc w Warszawie, Zygmunt zaczął coraz bardziej interesować się literaturą socjalistyczną. Między innymi te zainteresowania spowodowały, że w 1911 roku wstąpił do organizacji Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej, a krótko później dołączył do PPS-Frakcji Rewolucyjnej. W szeregach tej partii nie zagrzał długo miejsca, ponieważ wszedł w konflikt z Józefem Piłsudskim. To skierowało go w stronę PPS-Opozycji. Była to grupa niepodległościowych socjalistów pod wodzą Feliksa Perla, krytykująca Frakcję Rewolucyjną za odchodzenie od socjalistycznych pryncypiów. Za działalność partyjną został aresztowany w 1914 roku, ale wkrótce zwolniono go z braku dowodów – oskarżający prokurator zginął w zamachu.
Pierwsza wojna światowa rzuciła Zarembę wgłąb Rosji, do Charkowa, gdzie w 1915 roku sformalizował swój trzyletni związek z Natalią Lipszycową. Jako członek PPS-Opozycja, był aktywny w kole PPS Wydziału Prawa na Uniwersytecie w Charkowie (1916-1918). W tym okresie założył Zjednoczenie Socjalistów, organizację która miała skupić wszystkie polskie grupy socjalistyczne na obszarze południowej Rosji. W 1917 roku został członkiem Komitetu Robotniczego PPS w Rosji. Współpracował z Tadeuszem Szturm de Sztremem organizując Oddziały Lotne Wojska Polskiego nawiązujące do tradycji Organizacji Bojowej PPS.
W 1918 roku wrócił do kraju, gdzie w Warszawie brał udział w organizowaniu wsparcia dla rządu Ignacego Daszyńskiego. Jednocześnie brał czynny udział w życiu Partii. Jako jeden z przywódców Polskiej Partii Socjalistycznej, Zaremba należał do kierownictwa Partii przez cały czas w okresie II Rzeczypospolitej. W 1922 roku uzyskał mandat poselski, który piastował do 1935 roku. Na XVI Kongresie PPS w Krakowie postulował zwiększenie wpływów partii w samorządach terytorialnych, gdzie aktywnie działał będąc radnym Warszawy. Był również gorącym zwolennikiem robotniczego ruchu spółdzielczego. W latach 1921-1924 przewodniczył Związkowi Związku Robotniczych Spółdzielni Spożywców. W przewrocie majowym początkowo poparł Józefa Piłsudskiego.
W 1937 roku został członkiem Rady Naczelnej i Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS. W czasie obchodów pierwszomajowych, święta klasy robotniczej, zwykle przybywał do Piotrkowa, gdzie przemawiał z okna Hotelu Krakowskiego na Placu Kościuszki. Obok funkcji partyjnych był szefem Zespołu Czasopism PPS, do którego należały „Robotnik”, „Dziennik Ludowy”, „Tydzień Robotnika”, „Chłopska Prawda”, „Głos Kobiet” i „Światło”.
Gdy III Rzesza zaatakowała Polskę, Zygmunt Zaremba stanął w pierwszym szeregu aktywistów broniących niepodległości Polski. Już we wrześniu 1939 roku współorganizował Robotnicze Bataliony Obrony Warszawy u boku Prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego. Brał czynny udział w obronie stolicy, za co został odznaczony Krzyżem Walecznych.
W październiku 1939 roku PPS powołała konspiracyjną organizację Ruch Mas Pracujących Miast i Wsi, szerzej znaną jako PPS-WRN. Wśród trzyosobowego kierownictwa organizacji znalazł się Zaremba. Od lipca 1944 roku pełnił funkcję przewodniczącego. W działalności konspiracyjnej przyjmował pseudonimy „Czajkowski”, „Marcin”, „Wit Smrek”, „Andrzej Czarski”.
W 1940 roku PPS-WRN podporządkowała się Komendzie ZWZ AK. Wspólnie z Ludwikiem Miłkowskim był autorem „Programu Polski Ludowej”, stanowiącego najbardziej zwarty program PPS-WRN dla Polski powojennej. Od października 1939 roku tow. Zaremba wydawał konspiracyjne pismo „Informator”. Z ramienia PPS-WRN wszedł do Rady Jedności Narodowej, parlamentu Polski Podziemnej, zostając Delegatem Rządu na Kraj. Brał czynny udział w powstaniu warszawskim w Śródmieściu, gdzie był odpowiedzialny za zorganizowanie prasy powstańczej. Był jednym z organizatorów apeli do działaczy lewicy Wielkiej Brytanii o wsparcie dla powstania.
Aktywnie uczestniczył w pracach Rady Jedności Narodowej. Po powstaniu warszawskim wraz z Kazimierzem Pużakiem organizował posiedzenia Delegatury Rządu na Kraj w Piotrkowie. W styczniu 1945 roku Zygmunt Zaremba jako pełnomocnik Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS wydał okólnik nawołujący do bojkotu tzw. lubelskiej PPS. Na początku 1946 roku opuścił Polskę w obawie przed aresztowaniem i udał się do Francji. Tam też objął przewodnictwo Rady Centralnej PPS, którą to funkcję pełnił do śmierci w 1967 roku. Był też założycielem i przewodniczącym Międzynarodowego Biura Socjalistycznego. Do 1964 roku stał na czele Socjalistycznej Unii Europy Wschodniej.
W latach 1954-59 wydawał w Paryżu kwartalnik „Światło”, a w latach 1960-1966 „Drogę” — pisma te stanowiły ważne organy prasy emigracyjnej. Zamieszczał artykuły publicystyczne w wielu czasopismach m.in. „Biały Orzeł”, „Kultura”. Nie będąc historykiem napisał szereg prac do których należy zaliczyć: „Wojna i Konspiracja” (1957) i „PPS w Polsce niepodległej” (1934). Do dalszych pozycji wydanych przez Zygmunta Zarembę należy zaliczyć „Socjalizm, marksizm, komunizm” (1958), „Obrona Warszawy”, „Wrzesień 1939” (1941), „Powstanie Sierpniowe”, „Sześćdziesiąt lat pracy PPS” (1961) i wiersze „Wspomnienia. Pokolenie przełomu” (1983).
5 października 1967 roku w Sceaux pod Paryżem przyjaciele pożegnali tow. Zygmunta Zarembę tymi słowami: „Ideały socjalizmu demokratycznego były dla niego wszystkim, ale nie zdołały mu przesłonić Polski ani człowieka w niej żyjącego. Jego przekonanie o nieodzowności przemian i ewolucji w stosunkach społecznych i politycznych płynęły z głębokiego i humanistycznego pojmowania dziejów. Stąd może jego głębia analizy i sugestywność wnioskowania. Nigdy nie utożsamiał swoich przemian, które on tylko formułował, a które określały stanowisko nie tylko jego własne, ale i jego współpracowników. Nic dziwnego że rola jego w życiu polskiego socjalizmu jest nieprzemijająca. Był teoretykiem i krytykiem komunizmu na skalę międzynarodową.”